null

Λίγα λόγια για την έκθεση

Αινιγματικό και γοητευτικό το ωραίο ως έννοια συναρπάζει την ανθρώπινη σκέψη και τη συντροφεύει στους αιώνες. Γοητευτικό και ευχάριστο για τις αισθήσεις, ανιχνεύεται στις τέχνες όλων των εποχών, σφραγίζοντας με τις συνεχείς εναλλαγές και τις αμέτρητες όψεις του την ανθρώπινη δημιουργία. Η έκθεση εστιάζει και αναδεικνύει την αισθητική διάσταση των αρχαίων έργων, καλώντας ταυτόχρονα τον θεατή να αναζητήσει την πνευματική βάση των αισθητικών επιλογών.

Το εκθεσιακό αφήγημα αρθρώνεται σε τέσσερα μέρη, ξετυλίγοντας το νήμα που διαπερνά την ανθρώπινη δημιουργία: το Ωραίο.

Στην «Αιώνια Αισθητική» παρουσιάζονται επιλεγμένα αντικείμενα της καθημερινότητας, που καταγράφουν τις συνεχείς εναλλαγές και τις διαφορετικές εκφράσεις αισθητικής στην ανθρώπινη διαχρονία.

«Το Ωραίο και το Επιθυμητό» επιχειρεί μια ουσιαστική προσέγγιση στις αισθητικές προτιμήσεις των αρχαίων κοινωνιών με βάση όσα αποκαλύπτουν οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι για την ομορφιά και τα αρχαιολογικά ευρήματα που αφορούν στην ένδυση, την κόμμωση, τα κοσμήματα και τον καλλωπισμό.

Το τρίτο μέρος με τίτλο «Προβάλλοντας το Σώμα» παρακολουθεί την έκφραση του ωραίου στην εικαστική απόδοση του ανθρώπινου σώματος από τη νεολιθική περίοδο μέχρι τους ιστορικούς χρόνους.

Στο τέλος, «Η Ατέρμονη Αναζήτηση» αποσκοπεί στον αισθητικό στοχασμό ως προς τη σημασία του ωραίου και την αξία του για τον άνθρωπο.

I.

ΑΙΩΝΙΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Η αναζήτηση του Ωραίου στην αρχαία τέχνη

ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν
Ηράκλειτος (περ. 535-475 π.Χ.)

Αναρίθμητες εναλλαγές από ύλες, σχήματα και χρώματα συνθέτουν την εικαστική γλώσσα της τέχνης. Αισθητικά πρότυπα από διαφορετικές εποχές και πολιτισμικά περιβάλλοντα αποκαλύπτουν μια γοητευτική εικόνα για τις αμέτρητες εκδοχές του ωραίου, αλλά και την προσπάθεια του ανθρώπου να επιτύχει την αρμονία μέσα από τη σύζευξη των διαφορών. Το αέναα μεταβαλλόμενο τοπίο των καλλιτεχνικών αναζητήσεων, ακόμη και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης, επιβεβαιώνει ότι το ωραίο αποτελεί μια αιώνια, πανανθρώπινη ανάγκη, που δεν θα σταματήσει ποτέ να επιζητεί την έκφρασή του με ευφάνταστους τρόπους.

I. 1

Η αναζήτηση του Ωραίου στην αρχαία τέχνη

I. 2

Η αναζήτηση του Ωραίου στην αρχαία τέχνη

II.

Το ωραίο και το επιθυμητό

Ακολουθώντας τα πανάρχαια μυστικά της Αφροδίτης

Τεχνουργήματα από τη νεολιθική περίοδο τεκμηριώνουν τη διαχρονική επιθυμία του ανθρώπου για το Ωραίο. Ακολουθώντας τις επιταγές της Αφροδίτης για φιλοκαλία και τα μυστικά που πρώτη αυτή επινόησε σύμφωνα με τους μύθους, οι αρχαίες κοινωνίες αξιοποίησαν σύνεργα καλλωπισμού, περίτεχνα ενδύματα, αριστοτεχνικά δουλεμένα κοσμήματα, εντυπωσιακές κομμώσεις, αρώματα και αλοιφές για να τονίσουν την επιθυμητή πλευρά της ανθρώπινης φύσης και να εκφράσουν τις αισθητικές τους προτιμήσεις. Δημιουργήματα της προαιώνιας καλαισθησίας που χαρακτηρίζει την τέχνη αυτού του τόπου, τα μέσα ανάδειξης της ομορφιάς αποτελούν συχνά αριστουργήματα μικροτεχνίας, αποκαλύπτοντας τα εκλεπτυσμένα αισθητικά πρότυπα κάθε εποχής.

II. 1

Η γέννηση της Αφροδίτης

Από τον αφρό της θάλασσας γεννήθηκε κατά τον Ησίοδο η Αφροδίτη, κόρη του Ουρανού. Τη συντρόφεψαν ο Έρωτας και ο Ίμερος. Αφού ταξίδεψε μέχρι τα ακρογιάλια της Κύπρου, η θεά αναδύθηκε από τα κύματα. Εκεί, σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, οι Ώρες (οι εποχές του χρόνου) και οι Χάριτες τη μύρωσαν, την έντυσαν με θεϊκά ενδύματα, τη στόλισαν με λαμπερά στολίδια και την οδήγησαν στον Όλυμπο. Από τότε της ορίστηκε να χαρίζει πόθο ερωτικό σε θεούς και θνητούς. Κατά τον Όμηρο, η θελκτική θεά ήταν κόρη του Δία και της Διώνης.

Η απαράμιλλη ομορφιά της Αφροδίτης διαπερνά την αρχαία τέχνη, που καταγράφει με ζωντάνια και λαμπρότητα την αισθησιακή μορφή της. Συνδεδεμένη άλλοτε με τα μυθολογήματα που ιστορούν τις περιπέτειές της  και άλλοτε με τη λατρεία της, η εικόνα της θεάς ενσαρκώνει το γυναικείο κάλλος και συμβολίζει τη γονιμοποιό δύναμη της ερωτικής ένωσης. Μνημειακές αναπαραστάσεις της Αφροδίτης απαντούν σε έργα διάσημων καλλιτεχνών της αρχαιότητας, με κορυφαίο τον γλύπτη Πραξιτέλη, που πρώτος απέδωσε γυμνό το σώμα της θεάς.

II. 2

Ο αγώνας για την ωραιότερη

δῶρον εἶναι τῇ καλλίστῃ θεῶν

Ένα χρυσό μήλο με την επιγραφή ότι προορίζεται για την ομορφότερη των θεών υπήρξε το έπαθλο για τον πρώτο αγώνα ομορφιάς, σύμφωνα με τον μύθο. Με το τέχνασμα αυτό η απρόσκλητη στον γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας θεά Έριδα προκάλεσε αναστάτωση, αφού τρεις θεές, η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη, διεκδίκησαν τον τίτλο της ωραιότερης. Κριτής ορίστηκε ο Πάρης της Τροίας, που επέλεξε την Αφροδίτη με αντάλλαγμα την ωραία Ελένη, επιβεβαιώνοντας ότι η ομορφιά αποτελεί το πιο επιθυμητό δώρο.

II. 3

Ακολουθώντας τα πανάρχαια μυστικά της Αφροδίτης

II. 4

Ακολουθώντας τα πανάρχαια μυστικά της Αφροδίτης

II. 5

Ο κόσμος των μυκηναϊκών αρωμάτων

Η χρήση αρωματικών ελαίων αποτελεί πανάρχαια συνήθεια που συνδέει την όσφρηση με την ομορφιά. Ειδικά κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο η παραγωγή τους αποτελούσε μια από τις πιο ανθηρές οικονομικές δραστηριότητες.

Στα ανακτορικά αρχεία των πινακίδων της Γραμμικής Β γραφής περιέχονται πολύτιμες πληροφορίες για αρωματικά έλαια σε ρευστή ή παχύρρεστη μορφή που παρασκευάζονταν με βάση το ελαιόλαδο και μετέφεραν στους χρήστες τους τη μυρωδιά φυτών και βοτάνων όπως του κύπειρου, του φασκόμηλου, του κορίανδρου και του τριαντάφυλλου. Η ακριβής διαδικασία παρασκευής τους δεν είναι γνωστή, αν και είναι βέβαιο ότι περιελάμβανε βρασμό.

Τα αρώματα που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό παρασκευάστηκαν ακολουθώντας την αρχαία διαδικασία του βρασμού, με βάση τα συστατικά που αναγράφονται στις πινακίδες Γραμμικής Β γραφής.

II. 6

Αρώματα της αρχαιότητας

Στενά συνδεδεμένα με την Αφροδίτη, τα αρώματα και τα έλαια αναφέρονται σε πολλούς αρχαίους μύθους ως απαραίτητο συμπλήρωμα θεών και θνητών για μια ακαταμάχητη εμφάνιση. Στην καθημερινή ζωή του αρχαίου κόσμου, οι μυρωδιές του καλλωπισμού και της καθαριότητας ολοκλήρωναν τον καμβά της ομορφιάς, ενώ στη θρησκεία οι ευωδιές συνδέονταν με τις τελετουργίες.

Μερικά από τα ονομαστά αρώματα της αρχαιότητας ήταν το ίρινον από ίριδες και κρίνα, το ρόδιον μύρον από ροδοπέταλα και το μύρτινον μύρον από τα φύλλα και τους καρπούς της μυρτιάς, του ιερού φυτού της Αφροδίτης. Δημοφιλή αρώματα παρασκευάζονταν ακόμη από βότανα και ρητίνες, όπως το νάρδον ή νάρδινον μύρον από το φυτό βαλεριάνα, η στακτή, αιθέριο έλαιο από τον θάμνο της σμύρνας που εισαγόταν από την Ανατολή, το βάλσαμον από το ομώνυμο ανθοφόρο φυτό, το τήλινο έλαιον, περίφημο για το γλυκό και απαλό άρωμά του από τους σπόρους του ελληνόχορτου.

Αρχαίες πηγές αναφέρουν λεπτομέρειες για τα είδη των αρωμάτων και των αλοιφών, τις πρώτες ύλες και τις μεθόδους παρασκευής τους. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα κείμενα του Θεόφραστου (371– 287 π.Χ.) και οι περίπλοκες συνταγές του Διοσκουρίδη (περίπου 10 – 90 μ.Χ.).

III.

Προβάλλοντας το Σώμα

Το ανθρώπινο σώμα στην αρχαία τέχνη

Από την απώτατη προϊστορία το σώμα και οι λεπτομέρειές του αποτυπώνονται σε διαφορετικές ύλες και φόρμες. Σε όλους τους πολιτισμούς, η απόδοσή του επιχειρεί να ενσωματώσει τις εμπειρίες και αντιλήψεις που διαμορφώνει ο άνθρωπος για τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο.

Στις προϊστορικές κοινωνίες του ελλαδικού χώρου, το σώμα προβάλλεται ως σύμβολο πεποιθήσεων, στενά συνδεδεμένων με τη φύση. Στη νεολιθική περίοδο κυριαρχούν οι γυμνές εύσαρκες γυναικείες μορφές σε λίθο και πηλό, ενώ στον Κυκλαδικό πολιτισμό αναδύεται ένας αφαιρετικός τύπος γυμνών μαρμάρινων γυναικείων και ανδρικών ειδωλίων. Ανάλογες συμβολιστικές εικόνες απαντούν στα πολύμορφα έργα του Μινωικού, Θηραϊκού και Μυκηναϊκού κόσμου, που αποδίδουν τις γυναίκες ντυμένες με πλούσιο και συχνά γυμνό στήθος και τους άνδρες ντυμένους ή ημίγυμνους με το χαρακτηριστικό ζώμα.

Κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων, οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες διαμόρφωσαν σταδιακά μια νέα θεώρηση για την αξία και τις δυνατότητες του ανθρώπου. Τα χάλκινα ειδώλια της γεωμετρικής περιόδου αντικατοπτρίζουν το πνεύμα της ηρωικής εποχής. Στους αρχαϊκούς χρόνους οι αναζητήσεις οδηγούν στη γέννηση της μεγάλης πλαστικής με τα στιβαρά κορμιά των γυμνών κούρων και τις ντυμένες, γεμάτες χάρη, κόρες, ώσπου στην κλασική εποχή, το μέτρο, ο κανόνας και η αρμονία κυριαρχούν. Στα έργα γλυπτικής σμιλεύεται η αιώνια ομορφιά και η νιότη, η σύμμετρη ανάπτυξη του πνεύματος και της μορφής. Ακολουθεί ο ρεαλισμός του σώματος με τις έντονες κινήσεις και το εκρηκτικό πάθος των ελληνιστικών χρόνων, ενώ από τα τέλητου 2ου αιώνα π.Χ. και σε όλη τη διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου η τέχνη αντλεί συχνά έμπνευση και καθοδήγηση από τα κλασικά πρότυπα.

III. 1

Το ανθρώπινο σώμα στην αρχαία τέχνη

III. 2

Το ανθρώπινο σώμα στην αρχαία τέχνη

IV.

Ατέρμονη Αναζήτηση

Τοποθετημένο στο τέλος της έκθεσης, το εκφραστικό πορτραίτο του ώριμου άνδρα από τη Δήλο, ξεδιπλώνει τις σκέψεις και τα συναισθήματα ενός ανθρώπου που μοιάζει να αναρωτιέται για την ανθρώπινη ύπαρξη, τις αλήθειες και τα ουσιώδη που συνιστούν την αξία και την ομορφιά της.

Το ερώτημα του Σωκράτη «τι είναι τούτο το ωραίο;» απασχόλησε φιλοσόφους, μαθηματικούς, ποιητές και καλλιτέχνες της αρχαιότητας. Η αναζήτηση συνεχίζεται ακόμη χωρίς εύκολες ή μονοσήμαντες απαντήσεις.

Ατενίζοντας την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής τέχνης, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η αναζήτηση του ωραίου, ακόμη και αν δεν καταλήγει σε μια απόλυτη αλήθεια, οδηγεί στην αναγνώριση του εαυτού μας. Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου προσφέρουν μια πολύπλευρη κατανόηση του εσωτερικού μας κόσμου και μια βαθύτερη προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης.

Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου

στα Μουσεία του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς

Μία μικρή εκδοχή της έκθεσης «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου»
ταξίδεψε και παρουσιάστηκε σε συνεργασία με το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) στα Μουσεία του (2018-2019).

Δείτε τον κατάλογο της έκθεσης

© 2020 Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. All rights reserved

Σχεδιασμός ιστοσελίδας Horizon

Μενού